ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ- Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ

"Μια αστραπή η ζωή μας...μα προλαβαίνουμε"Νίκος Καζαντζάκης

Τι θα μπορούσε να πει κανείς για έναν τέτοιο σπουδαίο συγγραφέα και στοχαστή; Για έναν άνθρωπο που έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές,φιλολόγους και μη, όσους γενικά αποφάσισαν να ασχοληθούν με τη ζωή και τα έργα του...Συγγραφέας ή φιλόσοφος; Πιστός ή άθεος; Το μόνο σίγουρο είναι ότι έχει κληροδοτήσει έναν θησαυρό στις μετά από αυτόν γενεές.Τα έργα του πολλά και η ζωή του πολυτάραχη. Γεννήθηκε προς τα τέλη του 19ου αιώνα και έζησε μέχρι λίγο μετά τη μέση του 20ου.
  Αυτό που θα μας απασχολήσει σε αυτό το άρθρο δεν είναι τόσο η βιογραφία του ή,ακόμη,η εργογραφία του όσο η σκέψη του,οι ανησυχίες του και η φιλοσοφία του. Πνεύμα ανήσυχο λοιπόν ο Κρητικός συγγραφέας επαναπαυόταν στα πιστεύω του, στις μεγάλες ιδέες της εποχής του αλλά ταξίδευε (νοητά και κυριολεκτικά) από ιδέα σε ιδέα μέχρι να κατασταλάξει στην πιο κατάλληλη και ταιριαστή γι'αυτόν κοσμοθεωρία.
  Η σκέψη του Καζαντζάκη είναι με μιαν ακριβή σημασία και υπό όλες τις απόψεις φιλοσοφία της ζωής. Θεμέλιο και κεντρικό θέμα της εί­ναι το φαινόμενο της ζωής και ο βίος του ανθρώπου, ο τελικός σκο­πός και ο προορισμός του. Η στα­θερή μέριμνα του δεν είναι απλώς η θεωρητική αλήθεια και γνώση, αλλά εκείνη η αλήθεια που απαντά στα προβλήματα της ζωής, της πράξης και της ψυχής. Χαρακτηριστικά της είναι η αντίθεση στη νοησιοκρατία και η αδιάκοπη ανα­ζήτηση της γνήσιας ζωής και της αυθεντικότητας. Η ομοιότητα με έ­να άλλο σύγχρονο φιλοσοφικό κί­νημα είναι προφανής και δεν είναι η μόνη: ο Καζαντζάκης είναι ένας υπαρξιστής.

   Η σκέψη του είναι αντιλογοκρατική με πολλαπλή σημασία: Είναι, πρώτα, μια μεταφυσική του παρα­λόγου (ή του αλόγου, του absurdum). Είναι η εφιαλτική ανα­κάλυψη ότι το Σύμπαν δεν έχει έλλογο χαρακτήρα, ότι ο κόσμος, αφ' εαυτού και ανεξάρτητα από την παρουσία του ανθρώπου, είναι μια άβυσσος, ότι στερείται λόγου υ­πάρξεως, «τέλους» (σκοπού) και νοήματος. Η μοναδική περιοχή του Σύμπαντος, όπου μπορεί να φανε­ρωθεί το έλλογο στοιχείο, είναι ο ανθρώπινος νους. Το απειροελάχι­στο αυτό σημείο είναι ο στίβος, ό­που κρίνεται και διακυβεύεται το μέγιστο άθλημα: Ο αγώνας για την πνευματική δημιουργία, για τη «σωτηρία του Θεού».

     Η φιλοσοφία του Καζαντζάκη εί­ναι όμως αντιλογοκρατική και με μιαν ειδικότερη, γνωσιολογική, σημασία. Θεωρεί ότι το καταλλη­λότερο όργανο για την απόκτηση της γνώσης δεν είναι ο θεωρητι­κός νους (η διάνοια ή νόηση), αλλά η διαίσθηση ή ενόραση. Αλλά ακό­μη σπουδαιότερες από τις θεωρη­τικές αυτές γνωστικές δυνάμεις παραδέχεται τα πάθη, τις συγκινή­σεις, τα υπαρξιακά βιώματα: «α) Ο νους του ανθρώπου φαινόμενα μονάχα μπορεί να συλλάβει, ποτέ την ουσία, β) κι όχι όλα τα φαινό­μενα, παρά μονάχα τα φαινόμενα της ύλης, γ) ...όχι καν τα φαινόμε­να τούτα της ύλης, παρά μονάχα τους μεταξύ τους συνειρμούς, δ) κι οι συνειρμοί τούτοι δεν είναι πραγματικοί... είναι κι αυτοί γεννή­ματα του ανθρώπου, ε) και δεν εί­ναι οι μόνοι δυνατοί... παρά οι πιο βολικοί για τις πρακτικές και νοη­τικές του ανάγκες» («Ασκητική», 1985, σ. 13-14).

    Ο αναγνώστης μπορεί να θεωρή­σει σκάνδαλο τη συσσωρευμένη αμφισβήτηση τόσων βεβαιοτήτων του ρεαλιστικού κοινού νου. Αλλά θα ικανοποιηθεί ίσως, όταν βεβαι­ωθεί από τη μελέτη του έργου του ότι ο Καζαντζάκης, αναιρώντας διαλεκτικά ορισμένες από τις δια­κηρυγμένες αρχές του, δεν παύει να αναζητεί την «ουσία του Σύμπαντου» (ή του Θεού), για την οποία προφανώς δεν αμφιβάλλει ότι δεν  είναι απλό περιεχόμενο του μονα­χικού του νου!

    Η συχνή όμως επίκληση της αντιλογοκρατίας απαιτεί μιαν ουσιώδη διευκρίνιση. Οταν ο Καζαντζάκης (αλλά και ο Σικελιανός ή ο Ελύτης) στρέφονται εναντίον της «λογοκρατίας» ή του «ορθολογισμού», δεν αποκηρύσσουν καθόλου τον ορθό Λόγο και τον υγιή ανθρώπινο νου. Τον καρτεσιανό κανόνα «Να μην παραδέχομαι τίποτα για αληθι­νό, αν δεν το ξέρω (με το λογικό μου!) ολοφάνερα για αληθινό», θα τον προσυπέγραφε ένθερμα ο Κα­ζαντζάκης. Αντίπαλος του δεν είναι ο ορθός Λόγος του Διαφωτισμού, αλλά η καθυπόταξη όλων των πλευρών της ζωής στον «εργαλειακό λόγο» και στους φραγμούς ενός υπερ­τροφικού και εξαλλαγμένου διανοητικισμού.
 Η Μεταφυσική του

Με μόνιμο τον κίνδυνο να στριμώχνομε υπερβολικά τον πλούτο των ιδεών του μέσα σε θεωρητικές αφαιρέσεις, θα συνοψίσουμε τις μεταφυσικές του αντιλήψεις στα ακόλουθα σημεία:

α) Το Σύμπαν αποτελεί μια και  μόνη «αρχέγονη ουσία», μιαν ενό­τητα. Δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ ενός υπερβατικού (εξωκοσμικού) εκείθεν και ενός ενδοκοσμικού εντεύθεν. Η κοσμοθεωρία του είναι ένας μονισμός.

β) Εχουν υποστηρίξει ότι η «Ασκητική» αποτελεί μια καταδίκη του υλισμού. Εάν αποβλέψομε στην άρνηση του ελλόγου και ιδε­ατού χαρακτήρα του κόσμου, αντι­θέτως μάλιστα θυμηθούμε την κα­τάφαση του παραλόγου και του absurdum, τότε οι αντιλήψεις του Καζαντζάκη ασφαλώς δεν αποτε­λούν μια μεταφυσική Ιδεοκρατία, λ.χ. πλατωνικού ή εγελιανού τύ­που. Αλλά η άλλη όψη της παραδο­χής της εχθρικής για τον άνθρωπο Αβύσσου συνίσταται στο χρέος της επιστράτευσης όλων των δυ­νάμεων του, ιδίως των ηθικών και πνευματικών, για την πραγματο­ποίηση όλων των ικανοτήτων του, δηλ. για την επίτευξη της ελευθε­ρίας. Είναι λοιπόν ένας υλισμός με ηρωική κατάφαση της ελευθερίας. «Ο άνθρωπος πιο δυνατός από το πεπρωμένο του» είναι ίσως η τε­λευταία λέξη όχι μόνο της αρχαίας ελληνικής σοφίας αλλά και του Κα­ζαντζάκη.

γ) Αλλά το στοιχείο που προσδιο­ρίζει πληρέστερα την αρχέγονη ε­κείνη ουσία, είναι η αποδοχή δύο κοσμικών δυνάμεων ή ρευμάτων: της ύλης και της ζωής (ή ζωτικής ορμής). «Τα ενόργανα όντα, από τα ταπεινότερα ώς τα πιο αψηλά... αποτελούνε μια και μόνη προς τα άνω ζωικήν ορμή, αντίθετη προς την κίνηση της ύλης. Και τα δύο ρέματα, της ύλης και της ζωής, κι­νούνται, αντίστροφα όμως, το ένα προς τη σύνθεση και τ' άλλο προς την αποσύνθεση». Υπεροχή του δυναμικού γίγνεσθαι και του φαι­νομένου της ζωής έναντι του στα­τικού είναι και της ύλης: δυναμοκρατικός βιταλισμός ή ζωτικοκρατία. Η ζωτική ορμή αποτελεί την α­πάντηση στο κεντρικό ερώτημα για την «αρχή του παντός» ή το «νόμο του Σύμπαντος» και δεν είναι παρά η νεώτερη εκδοχή της «ψυχής του κόσμου».
        Μια ηθική της ευθύνης

«Η στερνή, η πιο ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη» {«Ασκητι­κή», α. 63). Η ηθική του Καζαντζά­κη απορρέει με συνέπεια από τη μεταφυσική του και ειδικότερα α­πό τη θεολογία του. Η άρνηση μιας έλλογης τάξης του Σύμπαντος αλ­λά και της χριστιανικής κοσμοθεω­ρίας συνεπιφέρει την απόρριψη ε­νός συστήματος σταθερών ηθικών αξιών, αρχών και κανόνων, όπως αυτές που ανεγνώριζε η χριστιανι­κή οικουμένη. Μεταστροφή των α­ξιών! «Καλό είναι ό,τι ορμάει προς τ' απάνω και βοηθάει το Θεό ν' α­νηφορίσει» και κακό το αντίθετο. «Γιατί η ουσία της ηθικής μας δεν είναι η σωτηρία του ανθρώπου, που αλλάζει μέσα στον καιρό και στον τόπο, παρά η σωτηρία του Θεού, που μέσα από λογής λογής ανθρώπινες μορφές και περιπέτει­ες είναι πάντα ο ίδιος, ο ακατάλυ­τος ρυθμός που μάχεται για ελευτερία» {«Ασκητική», ο. 74-75).

Μετουσίωση της ύλης σε πνεύ­μα, ελευθερία, «σωτηρία του Θε­ού»: οι ιδέες αυτές μας φανερώ­νουν το κλειδί της φιλοσοφικής σκέψης του μεγάλου Κρητικού. Την εγκυρότερη έκφραση του εί­δους αυτού της σκέψης έδωσε μάλλον ο Μπερξόν (στις «Δυο πη­γές της ηθικής και της θρησκεί­ας», μετάφρ. Β. Τατάκη, Αθήνα 1951, σ. 288): «Η ανθρωπότητα έ­χει ν' αναρωτηθεί αν θέλει μόνο να ζει, ή εκτός απ' αυτό, να προ­σφέρει την αναγκαία προσπάθεια για να εκτελεσθεί, και δω στον ο­πισθοδρομικό πλανήτη μας, η ου­σιαστική λειτουργία του Σύμπα­ντος, που είναι μια μηχανή που κά­νει θεούς».

(Καθημερινή,Νοέμβριος 1997- Άρθρο του Κ.Ανδρουλιδάκη)