"Μια αστραπή η ζωή μας...μα προλαβαίνουμε"Νίκος Καζαντζάκης
Τι θα μπορούσε να πει κανείς για έναν τέτοιο σπουδαίο συγγραφέα και στοχαστή; Για έναν άνθρωπο που έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές,φιλολόγους και μη, όσους γενικά αποφάσισαν να ασχοληθούν με τη ζωή και τα έργα του...Συγγραφέας ή φιλόσοφος; Πιστός ή άθεος; Το μόνο σίγουρο είναι ότι έχει κληροδοτήσει έναν θησαυρό στις μετά από αυτόν γενεές.Τα έργα του πολλά και η ζωή του πολυτάραχη. Γεννήθηκε προς τα τέλη του 19ου αιώνα και έζησε μέχρι λίγο μετά τη μέση του 20ου.
Αυτό που θα μας απασχολήσει σε αυτό το άρθρο δεν είναι τόσο η βιογραφία του ή,ακόμη,η εργογραφία του όσο η σκέψη του,οι ανησυχίες του και η φιλοσοφία του. Πνεύμα ανήσυχο λοιπόν ο Κρητικός συγγραφέας επαναπαυόταν στα πιστεύω του, στις μεγάλες ιδέες της εποχής του αλλά ταξίδευε (νοητά και κυριολεκτικά) από ιδέα σε ιδέα μέχρι να κατασταλάξει στην πιο κατάλληλη και ταιριαστή γι'αυτόν κοσμοθεωρία.
Η σκέψη του Καζαντζάκη είναι με μιαν ακριβή σημασία και υπό όλες τις απόψεις φιλοσοφία της ζωής. Θεμέλιο και κεντρικό θέμα της είναι το φαινόμενο της ζωής και ο βίος του ανθρώπου, ο τελικός σκοπός και ο προορισμός του. Η σταθερή μέριμνα του δεν είναι απλώς η θεωρητική αλήθεια και γνώση, αλλά εκείνη η αλήθεια που απαντά στα προβλήματα της ζωής, της πράξης και της ψυχής. Χαρακτηριστικά της είναι η αντίθεση στη νοησιοκρατία και η αδιάκοπη αναζήτηση της γνήσιας ζωής και της αυθεντικότητας. Η ομοιότητα με ένα άλλο σύγχρονο φιλοσοφικό κίνημα είναι προφανής και δεν είναι η μόνη: ο Καζαντζάκης είναι ένας υπαρξιστής.
Τι θα μπορούσε να πει κανείς για έναν τέτοιο σπουδαίο συγγραφέα και στοχαστή; Για έναν άνθρωπο που έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές,φιλολόγους και μη, όσους γενικά αποφάσισαν να ασχοληθούν με τη ζωή και τα έργα του...Συγγραφέας ή φιλόσοφος; Πιστός ή άθεος; Το μόνο σίγουρο είναι ότι έχει κληροδοτήσει έναν θησαυρό στις μετά από αυτόν γενεές.Τα έργα του πολλά και η ζωή του πολυτάραχη. Γεννήθηκε προς τα τέλη του 19ου αιώνα και έζησε μέχρι λίγο μετά τη μέση του 20ου.
Αυτό που θα μας απασχολήσει σε αυτό το άρθρο δεν είναι τόσο η βιογραφία του ή,ακόμη,η εργογραφία του όσο η σκέψη του,οι ανησυχίες του και η φιλοσοφία του. Πνεύμα ανήσυχο λοιπόν ο Κρητικός συγγραφέας επαναπαυόταν στα πιστεύω του, στις μεγάλες ιδέες της εποχής του αλλά ταξίδευε (νοητά και κυριολεκτικά) από ιδέα σε ιδέα μέχρι να κατασταλάξει στην πιο κατάλληλη και ταιριαστή γι'αυτόν κοσμοθεωρία.
Η σκέψη του Καζαντζάκη είναι με μιαν ακριβή σημασία και υπό όλες τις απόψεις φιλοσοφία της ζωής. Θεμέλιο και κεντρικό θέμα της είναι το φαινόμενο της ζωής και ο βίος του ανθρώπου, ο τελικός σκοπός και ο προορισμός του. Η σταθερή μέριμνα του δεν είναι απλώς η θεωρητική αλήθεια και γνώση, αλλά εκείνη η αλήθεια που απαντά στα προβλήματα της ζωής, της πράξης και της ψυχής. Χαρακτηριστικά της είναι η αντίθεση στη νοησιοκρατία και η αδιάκοπη αναζήτηση της γνήσιας ζωής και της αυθεντικότητας. Η ομοιότητα με ένα άλλο σύγχρονο φιλοσοφικό κίνημα είναι προφανής και δεν είναι η μόνη: ο Καζαντζάκης είναι ένας υπαρξιστής.
Η σκέψη του είναι αντιλογοκρατική με πολλαπλή σημασία: Είναι, πρώτα, μια μεταφυσική του παραλόγου (ή του αλόγου, του absurdum). Είναι η εφιαλτική ανακάλυψη ότι το Σύμπαν δεν έχει έλλογο χαρακτήρα, ότι ο κόσμος, αφ' εαυτού και ανεξάρτητα από την παρουσία του ανθρώπου, είναι μια άβυσσος, ότι στερείται λόγου υπάρξεως, «τέλους» (σκοπού) και νοήματος. Η μοναδική περιοχή του Σύμπαντος, όπου μπορεί να φανερωθεί το έλλογο στοιχείο, είναι ο ανθρώπινος νους. Το απειροελάχιστο αυτό σημείο είναι ο στίβος, όπου κρίνεται και διακυβεύεται το μέγιστο άθλημα: Ο αγώνας για την πνευματική δημιουργία, για τη «σωτηρία του Θεού».
Η φιλοσοφία του Καζαντζάκη είναι όμως αντιλογοκρατική και με μιαν ειδικότερη, γνωσιολογική, σημασία. Θεωρεί ότι το καταλληλότερο όργανο για την απόκτηση της γνώσης δεν είναι ο θεωρητικός νους (η διάνοια ή νόηση), αλλά η διαίσθηση ή ενόραση. Αλλά ακόμη σπουδαιότερες από τις θεωρητικές αυτές γνωστικές δυνάμεις παραδέχεται τα πάθη, τις συγκινήσεις, τα υπαρξιακά βιώματα: «α) Ο νους του ανθρώπου φαινόμενα μονάχα μπορεί να συλλάβει, ποτέ την ουσία, β) κι όχι όλα τα φαινόμενα, παρά μονάχα τα φαινόμενα της ύλης, γ) ...όχι καν τα φαινόμενα τούτα της ύλης, παρά μονάχα τους μεταξύ τους συνειρμούς, δ) κι οι συνειρμοί τούτοι δεν είναι πραγματικοί... είναι κι αυτοί γεννήματα του ανθρώπου, ε) και δεν είναι οι μόνοι δυνατοί... παρά οι πιο βολικοί για τις πρακτικές και νοητικές του ανάγκες» («Ασκητική», 1985, σ. 13-14).
Ο αναγνώστης μπορεί να θεωρήσει σκάνδαλο τη συσσωρευμένη αμφισβήτηση τόσων βεβαιοτήτων του ρεαλιστικού κοινού νου. Αλλά θα ικανοποιηθεί ίσως, όταν βεβαιωθεί από τη μελέτη του έργου του ότι ο Καζαντζάκης, αναιρώντας διαλεκτικά ορισμένες από τις διακηρυγμένες αρχές του, δεν παύει να αναζητεί την «ουσία του Σύμπαντου» (ή του Θεού), για την οποία προφανώς δεν αμφιβάλλει ότι δεν είναι απλό περιεχόμενο του μοναχικού του νου!
Η συχνή όμως επίκληση της αντιλογοκρατίας απαιτεί μιαν ουσιώδη διευκρίνιση. Οταν ο Καζαντζάκης (αλλά και ο Σικελιανός ή ο Ελύτης) στρέφονται εναντίον της «λογοκρατίας» ή του «ορθολογισμού», δεν αποκηρύσσουν καθόλου τον ορθό Λόγο και τον υγιή ανθρώπινο νου. Τον καρτεσιανό κανόνα «Να μην παραδέχομαι τίποτα για αληθινό, αν δεν το ξέρω (με το λογικό μου!) ολοφάνερα για αληθινό», θα τον προσυπέγραφε ένθερμα ο Καζαντζάκης. Αντίπαλος του δεν είναι ο ορθός Λόγος του Διαφωτισμού, αλλά η καθυπόταξη όλων των πλευρών της ζωής στον «εργαλειακό λόγο» και στους φραγμούς ενός υπερτροφικού και εξαλλαγμένου διανοητικισμού.
Η Μεταφυσική του
Η Μεταφυσική του
Με μόνιμο τον κίνδυνο να στριμώχνομε υπερβολικά τον πλούτο των ιδεών του μέσα σε θεωρητικές αφαιρέσεις, θα συνοψίσουμε τις μεταφυσικές του αντιλήψεις στα ακόλουθα σημεία:
α) Το Σύμπαν αποτελεί μια και μόνη «αρχέγονη ουσία», μιαν ενότητα. Δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ ενός υπερβατικού (εξωκοσμικού) εκείθεν και ενός ενδοκοσμικού εντεύθεν. Η κοσμοθεωρία του είναι ένας μονισμός.
β) Εχουν υποστηρίξει ότι η «Ασκητική» αποτελεί μια καταδίκη του υλισμού. Εάν αποβλέψομε στην άρνηση του ελλόγου και ιδεατού χαρακτήρα του κόσμου, αντιθέτως μάλιστα θυμηθούμε την κατάφαση του παραλόγου και του absurdum, τότε οι αντιλήψεις του Καζαντζάκη ασφαλώς δεν αποτελούν μια μεταφυσική Ιδεοκρατία, λ.χ. πλατωνικού ή εγελιανού τύπου. Αλλά η άλλη όψη της παραδοχής της εχθρικής για τον άνθρωπο Αβύσσου συνίσταται στο χρέος της επιστράτευσης όλων των δυνάμεων του, ιδίως των ηθικών και πνευματικών, για την πραγματοποίηση όλων των ικανοτήτων του, δηλ. για την επίτευξη της ελευθερίας. Είναι λοιπόν ένας υλισμός με ηρωική κατάφαση της ελευθερίας. «Ο άνθρωπος πιο δυνατός από το πεπρωμένο του» είναι ίσως η τελευταία λέξη όχι μόνο της αρχαίας ελληνικής σοφίας αλλά και του Καζαντζάκη.
γ) Αλλά το στοιχείο που προσδιορίζει πληρέστερα την αρχέγονη εκείνη ουσία, είναι η αποδοχή δύο κοσμικών δυνάμεων ή ρευμάτων: της ύλης και της ζωής (ή ζωτικής ορμής). «Τα ενόργανα όντα, από τα ταπεινότερα ώς τα πιο αψηλά... αποτελούνε μια και μόνη προς τα άνω ζωικήν ορμή, αντίθετη προς την κίνηση της ύλης. Και τα δύο ρέματα, της ύλης και της ζωής, κινούνται, αντίστροφα όμως, το ένα προς τη σύνθεση και τ' άλλο προς την αποσύνθεση». Υπεροχή του δυναμικού γίγνεσθαι και του φαινομένου της ζωής έναντι του στατικού είναι και της ύλης: δυναμοκρατικός βιταλισμός ή ζωτικοκρατία. Η ζωτική ορμή αποτελεί την απάντηση στο κεντρικό ερώτημα για την «αρχή του παντός» ή το «νόμο του Σύμπαντος» και δεν είναι παρά η νεώτερη εκδοχή της «ψυχής του κόσμου».
Μια ηθική της ευθύνης
Μια ηθική της ευθύνης
«Η στερνή, η πιο ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη» {«Ασκητική», α. 63). Η ηθική του Καζαντζάκη απορρέει με συνέπεια από τη μεταφυσική του και ειδικότερα από τη θεολογία του. Η άρνηση μιας έλλογης τάξης του Σύμπαντος αλλά και της χριστιανικής κοσμοθεωρίας συνεπιφέρει την απόρριψη ενός συστήματος σταθερών ηθικών αξιών, αρχών και κανόνων, όπως αυτές που ανεγνώριζε η χριστιανική οικουμένη. Μεταστροφή των αξιών! «Καλό είναι ό,τι ορμάει προς τ' απάνω και βοηθάει το Θεό ν' ανηφορίσει» και κακό το αντίθετο. «Γιατί η ουσία της ηθικής μας δεν είναι η σωτηρία του ανθρώπου, που αλλάζει μέσα στον καιρό και στον τόπο, παρά η σωτηρία του Θεού, που μέσα από λογής λογής ανθρώπινες μορφές και περιπέτειες είναι πάντα ο ίδιος, ο ακατάλυτος ρυθμός που μάχεται για ελευτερία» {«Ασκητική», ο. 74-75).
Μετουσίωση της ύλης σε πνεύμα, ελευθερία, «σωτηρία του Θεού»: οι ιδέες αυτές μας φανερώνουν το κλειδί της φιλοσοφικής σκέψης του μεγάλου Κρητικού. Την εγκυρότερη έκφραση του είδους αυτού της σκέψης έδωσε μάλλον ο Μπερξόν (στις «Δυο πηγές της ηθικής και της θρησκείας», μετάφρ. Β. Τατάκη, Αθήνα 1951, σ. 288): «Η ανθρωπότητα έχει ν' αναρωτηθεί αν θέλει μόνο να ζει, ή εκτός απ' αυτό, να προσφέρει την αναγκαία προσπάθεια για να εκτελεσθεί, και δω στον οπισθοδρομικό πλανήτη μας, η ουσιαστική λειτουργία του Σύμπαντος, που είναι μια μηχανή που κάνει θεούς».
(Καθημερινή,Νοέμβριος 1997- Άρθρο του Κ.Ανδρουλιδάκη)
(Καθημερινή,Νοέμβριος 1997- Άρθρο του Κ.Ανδρουλιδάκη)